Historia Powiatu

Zresztą nie może jej mieć, skoro jego siedziba – Stalowa Wola, to miasto którego budowa ruszyła w 1937 roku, w ramach realizacji planu Centralnego Okręgu Przemysłowego. Miasto liczy więc obecnie 70 lat

Ale znacznie dłuższą historią legitymują się inne z wchodzących obecnie w skład powiatu miejscowości, na przykład lokowane w XVI wieku na prawach miejskich Radomyśl nad Sanem i Zaklików. Mniej więcej z tego okresu pochodzą też pierwsze wzmianki o wiosce Pysznica, która początkowo funkcjonowała pod nazwą Wola Pysznicka. Jeszcze starsze są m.in. wsie Przyszów, Żabno i Turbia, o których informacje znajdują się już w XIII-wiecznych źródłach.

Przez wieki, ziemie dzisiejszego powiatu stalowowolskiego oraz zamieszkująca je ludność współtworzyła historię Polski. Nie omijały jej wydarzenia, opisywane dzisiaj przez szkolne podręczniki. Tu również zachodziły znaczące zmiany społeczne, gospodarcze i polityczne, tu także wioski, lasy i pola stawały się areną działań wojennych.

Tak stało się chociażby w XVII wieku, w trakcie „potopu szwedzkiego”, gdy Rzeczpospolitą najechała armia pod wodzą Karola Gustawa. Do zmagań z najeźdźcami z północy doszło na terenie dzisiejszego powiatu stalowowolskiego wiosną 1656 roku, podczas odwrotu Szwedów z Jarosławia do Sandomierza. Wtedy to, 5-tysięczna armia szwedzka na czele z Karolem Gustawem została zamknięta w widłach Wisły i Sanu. Z powodu braku mostów nie mogła się przeprawić, więc okopała się (we wsi Motycze Szlacheckie w gminie Zaleszany do dziś znajdują się pozostałości tzw. szańca szwedzkiego) i odpierała ataki sił polsko-litewskich. Niestety ich dowódcy, a wśród nich Paweł Sapieha, wykazali się dużą nieudolnością, pozwalając Szwedom wybudować most pomiędzy Pniowem a Radomyślem, sforsować San i wydostać się z pułapki.

Zacięte walki na opisywanym obszarze toczyły się również podczas powstania styczniowego, w 1863 roku. Wprawdzie jego działania nie dotyczyły bezpośrednio wszystkich ziem wchodzących w skład dzisiejszego powiatu stalowowolskiego (większość należała do austriackiej Galicji), tylko tych znajdujących się w zaborze rosyjskim, czyli Zaklikowa i pobliskich wsi Lipa i Zdziechowice. W tym rejonie, doszło do szeregu potyczek pomiędzy powstańcami a carskim wojskiem. Walki toczyły się również na ulicach samego Zaklikowa. W maju 1863 roku, 200-osobowy oddział dowodzony przez jednego z najsłynniejszych powstańców – Marcina „Lelewela” Borelowskiego, zaatakował miejscowe magazyny carskiej straży granicznej i zdobył spore zapasy zaopatrzenia. Ale Borelowski to nie jedyny, słynny powstaniec, który zjawił się na tym terenie. Legenda głosi, że na znajdującym się w pobliżu Zaklikowa wzniesieniu zwanym Radną Górą, gdzie spotykali się i radzili powstańcy, przebywał też jeden z przywódców zrywu – Romuald Traugutt. Zacięte walki toczyły się w tej okolicy niemal przez cały okres trwania Powstania Styczniowego. Warto wspomnieć, że uczestniczyli w nich również mieszkańcy pobliskich miejscowości leżących na terenie zaboru austriackiego. Tak było na przykład z około 40-osobową grupą radomyślan, którzy pod dowództwem Jędrzeja Pantery i Teodora Cukrowskiego przekroczyli zaborczy kordon i z powodzeniem zaatakowali rosyjski garnizon w Janowie Lubelskim. Rok później, gdy powstanie chyliło się już ku upadkowi, do Radomyśla powróciła zaledwie połowa uczestników tej wyprawy. Reszta zginęła podczas walk z Rosjanami.

Rozbiory Polski w końcu XVIII wieku miały olbrzymi wpływ na dzieje tych ziem oraz ich dalszy kształt pod względem administracyjnym. Tuż przed pierwszym z rozbiorów, obszar dzisiejszego powiatu stalowowolskiego dzielił się na dwie części: ziemie leżące w widłach Wisły i Sanu należały do województwa i powiatu sandomierskiego, natomiast położone już za Sanem Radomyśl i Zaklików wraz z ich okolicami, były częścią dawnego województwa lubelskiego oraz powiatu urzędowskiego. W 1772 roku jedne i drugie podzieliły jednak ten sam los: w efekcie pierwszego rozbioru Polski, przemaszerowały przez nie wojska austriackie, przyłączając je do cesarstwa austriackiego, jako część nowo utworzonej Galicji. Jak się wkrótce okazało, część interesującego nas obszaru tylko na krótko znalazła się pod zarządem Austrii. Chodzi o teren Zaklikowa i Lipy, które w 1775 roku włączono ponownie do Rzeczpospolitej. Zresztą na skutek działań politycznych i wojennych, w ciągu najbliższego półwiecza ziemie te jeszcze kilkakrotnie zmieniały swoją przynależność. I tak, w 1795 roku, w wyniku drugiego rozbioru Polski, Austrii przypadł obszar nazwany Galicją Zachodnią, obejmujący m.in. właśnie okolice Zaklikowa, które w ten sposób ponownie znalazły się w bezpośrednim kontakcie z regionem dolnego Nadsania. Jednak nie na długo, bo ziemie te rozdzielono administracyjnie już 14 lat później – w 1809 roku. Wtedy to, w efekcie nowych ustaleń terytorialnych, poczynionych przez Napoleona i austriackich Habsburgów, m.in. cały rejon Zaklikowa został oddzielony od regionu dolnosańskiego i włączono go do departamentu lubelskiego w Księstwie Warszawskim. Później cały ten obszar, włącznie z Zaklikowem, znalazł się pod rosyjskim zaborem. Granica, dzieląca ziemie dzisiejszego powiatu stalowowolskiego na Galicję i zabór rosyjski, utrzymała się aż do 1918 roku, czyli do odrodzenia Polski.

Ziemie położone w rozwidleniu Wisły i Sanu, które jako część Galicji znalazły się pod zaborem austriackim, czekała cała seria zmian administracyjnych. W latach 1783-1786 sklasyfikowano na przykład osady miejskie, rozróżniając je na właściwe miasta i miasteczka. Z miast dolnosańskich, swój statut „miasta” obronił jedynie Leżajsk. Natomiast Rozwadów i Radomyśl zaszeregowano jako „miasteczka” w charakterze lokalnych targowisk.

Ale zmian było więcej. Zwłaszcza tych dotyczących podziału administracyjnego. Po pierwszym rozbiorze w Galicji zlikwidowano województwa, a w 1774 roku podzielono ją na małe jednostki w formie cyrkułów i okręgów. Rejon Rozwadowa przypisano do okręgu sandomierskiego i cyrkułu rzeszowskiego. W 1777 roku zlikwidowano okręgi i zastąpiono je dystryktami. Obszar dolnego Sanu znalazł się w dystrykcie leżajskim. Już 5 lat później, w 1782 roku zlikwidowano dystrykty oraz wprowadzono nowe granice cyrkułów. Ziemie byłego dystryktu leżajskiego, z Rozwadowem i okolicami włącznie, przyporządkowano cyrkułowi rzeszowskiemu.

Swoistym „protoplastą” powiatu stalowowolskiego, był utworzony w połowie XIX wieku powiat rozwadowski. Powstał on w wyniku kolejnej reformy administracyjnej przeprowadzonej przez austriackie władze. Likwidowała ona wspomniane już cyrkuły, a powoływała do istnienia właśnie powiaty. W byłym cyrkule rzeszowskim wyodrębniono w 1857 roku 11 powiatów, z czego 4 w widłach Wisły i Sanu, a mianowicie w: Tarnobrzegu, Nisku, Ulanowie i Rozwadowie. Jednocześnie z urzędem powiatowym utworzono w Rozwadowie okręgową instancję śledczo-sądowniczą, której podporządkowano sądy powiatowe w Nisku, Tarnobrzegu i w Ulanowie.

Powierzchnia powiatu rozwadowskiego zajmowała 8,4 mil kwadratowych. W 1861 roku obejmował on 32 gminy: Antoniów, Brandwicę, Charzewice, Chwałowice, Dąbrowę Rzeczycką, Dąbrowę Wrzawską, Gorzyce, Grębów, Jamnicę, Jastkowice, Kotową Wolę, Majdan Zbydniowski, Motycze Poduchowne, Motycze Szlacheckie, Orzechów, Ostrówek, Pilchów, Pniów, Radomyśl, Rozwadów, Rzeczycę Długą, Rzeczycę Okrągłą, Sadowie, Skowierzyn, Sokolniki, Turbię, Wolę Rzeczycką, Witkowice, Zalesie, Zaleszany, Zbydniów, Żabno i zapewne Wrzawy. W pięć lat później ilość gmin wzrosła na tym terenie do 37 z ogólną liczbą 25 276 mieszkańców.

Powiatowi rozwadowskiemu jako jednostce administracyjnej nie było jednak dane funkcjonować zbyt długo. Zlikwidowano w 1867 roku, podczas akcji scalania rozdrobnionego systemu administracyjnego. Decyzją austriackich władz, okręg rozwadowski połączono z tarnobrzeskim, wyznaczając przy tym na siedzibę nowego, większego powiatu – Tarnobrzeg. Tak ustalony podział administracyjny przetrwał tu do końca okresu rozbiorowego.

To, co już na zawsze odmieniło oblicze opisywanego obszaru, miało nastąpić już w okresie odrodzonej i wolnej Polski. W 1937 roku, w ramach tworzenia Centralnego Okręgu Przemysłowego, rozpoczęła się budowa Zakładów Południowych, a wraz z nimi pierwszego, dużego ośrodka miejskiego na terenie dzisiejszego powiatu – Stalowej Woli. Decyzja rządu RP o uruchomieniu tu przemysłu na dużą skalę sprawiła, że cała okolica zaczęła tętnić życiem. Nie tylko złagodziła problem bezrobocia, ale i odciągnęła wielu mieszkańców wsi od pracy na roli i mało opłacalnego drobnego rzemiosła. Teraz niemal każdy mógł znaleźć nieźle płatną pracę przy budowie zakładów i miasta.

Stalowa Wola, w chwili powstawania znalazła się pod względem administracyjnym w obrębie powiatu niżańskiego i województwa lwowskiego. Miasto bardzo szybko rozwijało się i przybierało na znaczeniu, również pod względem administracyjno-terytorialnym. W styczniu 1939 roku zaczęła nawet funkcjonować w Stalowej Woli ekspozytura starostwa niżańskiego. Niestety, dalszy rozwój tego ośrodka przekreślił atak Niemiec na Polskę. Pożoga wojenna objęła cały kraj i zebrała krwawe żniwo również na terenie dzisiejszego powiatu stalowowolskiego.

Tak jak w innych regionach Polski, w tutejszych lasach działało podczas II wojny światowej wiele grup partyzanckich: AK, NSZ oraz GL-AL. Dochodziło tu do potyczek z okupantami. Niestety, hitlerowcy często w odwecie mścili się na miejscowej ludności, przeprowadzając łapanki i mordując lub wysyłając ludzi do obozów, a nawet pacyfikując całe wsie. Do największej i najokrutniejszej tego rodzaju akcji doszło 2 lutego 1944 roku. Hitlerowcy otoczyli położone w powiecie stalowowolskim wsie Łążek Zaklikowski i Łążek Chwałowicki, a także Borów, Wólkę Szczecką i Szczecyn (dzisiaj powiat kraśnicki), a następnie dokonali masowego mordu na ich mieszkańcach. Nieliczni, którym udało się uciec, opowiadali, że ludzie byli albo rozstrzeliwani przed własnymi domami, albo paleni żywcem w zabudowaniach. W tych kilku spacyfikowanych wsiach zginęło w ciągu zaledwie dwóch dni łącznie ponad 1300 osób.

Podczas II wojny światowej na terenie dzisiejszego powiatu miało miejsce więcej podobnych, tragicznych wydarzeń. W 1940 roku hitlerowcy przeprowadzili serię aresztowań w Stalowej Woli, w 1942 roku spacyfikowali wsie Kochany, Goliszowiec i Łysaków, w 1943 roku Majdan Zbydniowski, Zaklików (wywieziono 451 mężczyzn), Jastkowice (na przymusowe roboty zabrano 158 mężczyzn) i Radomyśl (do obozów trafiło 80 mieszkańców miasteczka). Okrutny los spotkał również ludność żydowską z tego regionu, zamieszkującą głównie Rozwadów, Radomyśl i Zaklików. Setki Żydów zamordowano na miejscu, a tysiące wywieziono do obozów pracy i zagłady. Z Zaklikowa, w 1942 roku wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu około 2 tysięcy starozakonnych. Dzisiaj w miasteczku znajdują się dwie zbiorowe mogiły żydowskie.

Oprócz śmierci ludzi, okupacja przyniosła również temu regionowi olbrzymie straty materialne. Podczas pacyfikacji palono i niszczono wiele zabudowań, z dymem szły nieraz całe wioski. Czasami też w całości wysiedlano ich mieszkańców, tak jak stało się to na przykład w 1941 roku na terenie dzisiejszej gminy Bojanów. Wtedy to, na potrzebę budowy rozległego poligonu doświadczalnego dla rakiet V1 i V2 w widłach Wisły, Wisłoki i Sanu, hitlerowcy przeprowadzili wielką akcję wysiedleńczą, która objęła m.in.: Bojanów, Przyszów, Stany, Laski, Gwoździec, Korabinę i Cisów Las. Część pozostawionych zabudowań spłonęła, a inne zostały rozebrane. W efekcie, gdy po zakończeniu wojny ludzie powrócili tu z długiej tułaczki, wsie przypominały pustkowia, które trzeba było zagospodarować praktycznie od podstaw.

Po zakończeniu II wojny światowej, Lwów nie znalazł się w nowych granicach Polski i likwidacji uległo województwo lwowskie, a Stalowa Wola i większość pozostałych miejscowości z terenu dzisiejszego powiatu stalowowolskiego weszły w skład utworzonego w 1944 roku województwa rzeszowskiego. Tylko siedziba powiatu, tak jak przed wybuchem wojny – znajdowała się w Nisku. Co istotne, nie obejmował on swoim zasięgiem Zaklikowa i jego okolic, który po zakończeniu wojny należał administracyjnie do powiatu kraśnickiego i województwa lubelskiego.

Już na początku lat 50. Stalowa Wola była znacznie większym miastem od Niska i miała dwukrotnie więcej mieszkańców. Ale wciąż pozostawała pod niżańską zwierzchnością administracyjną. Władze państwowe chcąc potwierdzić dominację nowego miasta jako najważniejszego ośrodka w regionie, postanowiły wyłączyć Stalową Wolę z powiatu niżańskiego i utworzyć powiat miejski Stalowa Wola. Stało się to w 1953 roku na mocy rozporządzenia podpisanego przez Bolesława Bieruta.

Jeszcze większy awans czekał Stalową Wolę 20 lat później. Doszło do niego kosztem pobliskiego Niska, gdzie w 1973 roku decyzją ówczesnych władz, zlikwidowano siedzibę powiatu i przeniesiono ją właśnie do Stalowej Woli. I tak, dotychczasowy powiat niżański zmienił nazwę na stalowowolski. Nisko było tym rozwiązaniem bardzo rozczarowane, ale władze pozostały nieugięte – chciały stworzyć silną aglomerację miejską, składającą się ze Stalowej Woli, Niska i Rozwadowa. Ten ostatni należał wcześniej do powiatu tarnobrzeskiego, ale na mocy tego samego rozporządzenia z 1973 roku, włączono go do Stalowej Woli. Ku rozgoryczeniu mieszkańców Rozwadowa i Niska, te dwie miejscowości, mimo swych tradycji i długiej historii, miały być tylko swoistymi „przystawkami” do znacznie większej od nich i dynamicznie rozwijającej się Stalowej Woli. Powiat stalowowolski narodził się dokładnie w grudniu 1973 roku. Wtedy to przeprowadzono wybory do Rady Narodowej Miasta i Powiatu. Wybrano w sumie 89 radnych, z czego 41 ze Stalowej Woli, a pozostałych 48 wywodziło się spoza niej, czyli z tzw. terenu. Inauguracyjna sesja Rady odbyła się 17 grudnia. Jej przewodniczącym wybrano Władysława Bobka, a jego zastępcami zostali wywodzący się z Niska Stanisław Pucia i Henryk Rajner oraz Michał Samek ze Stalowej Woli.

Po przeniesieniu siedziby powiatu, w Nisku pozostały tylko dwie powiatowe agendy: wydziały finansowy i rolnictwa. Wszystkie pozostałe wydziały znalazły się w Stalowej Woli. Powierzchnia nowo utworzonego powiatu stalowowolskiego wynosiła 1004 km2, na którym mieszkało 100,2 tys. osób, z czego ponad połowa – prawie 55 tysięcy, w miastach. Oprócz Stalowej Woli i Niska, w skład powiatu wchodziły również gminy: Rudnik, Ulanów, Jarocin, Bojanów, Jeżowe, Kamień oraz Pysznica.

Powiat stalowowolski w tej formie nie przetrwał jednak zbyt długo. Jako twór administracyjny funkcjonował zaledwie przez 17 miesięcy. Zniknął w czerwcu 1975 roku, po wprowadzeniu w Polsce dwustopniowego podziału administracyjnego kraju. Wtedy to, decyzją władz centralnych utrzymano gminy, ale zlikwidowano powiaty i utworzono 49 małych województw. Mimo że Stalowa Wola była jednym z najsilniejszych ośrodków miejskich i przemysłowych w regionie, nie stała się miastem wojewódzkim. Wprawdzie czyniono w tej kwestii zabiegi, ale bezskutecznie. Ostatecznie, zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z 30 maja 1975 roku, weszła w skład województwa tarnobrzeskiego.